مقدمه:
هنوز از بخشنامه هشدارآمیز وزارت جهاد کشاورزی در مرداد ماه 1388 دو سالی نگذشته پای آفت قرنطینه ای بید برگخوار گوجه فرنگی به کشور ما باز شد و اولین آثار خسارت وحشتناک این آفت در غرب و جنوب کشور بروز یافته است. سال گذشته جمعیت هایی از این آفت به صورت پراکنده در مناطقی از کشور ما رویت شد، ولی در سال جاری سطح خسارت مینوز برگ گوجه فرنگی افزایش پیدا کرده است و در سطح وسیعی از مزارع گوجه فرنگی و سیب زمینی استان های کرمانشاه، کردستان، ایلام، خوزستان و بوشهر ایجاد خسارت نموده است.
طبق گفته مدیر حفظ نباتات استان کرمانشاه شهرستان های قصر شیرین، سرپل ذهاب، دالاهو، کنگاور، روانسر و صحنه از جمله مناطقی هستند، که خسارت این آفت در آنها مشاهده شده است. به گفته مهندس صفوی امسال 16 تن عامل کنترل بیولوژیک Bt در بین کشاورزان توزیع می شود تا علیه لاروها استفاده شود.
وی همچنین ضمن اشاره به برخی روش های فیزیکی مقابله با آفت مذکور مانند تله نوری، شخم عمیق محصول آلوده به این آفت را در کاهش جمعیت نسل بعدی آفت موثر خواند.
مدیر حفظ نباتات استان بوشهر با اشاره به حضور پراکنده شب پره مزبور در سطح 1000 هکتار از مزارع گوجه فرنگی استان از خریداری هفت هزار فرمون این شب پره و نیز دو هزار تله برای مهار طغیان این آفت خبر داده است.
آنچه در ادامه خواهید خواند، مختصری از زیست شناسی، نحوه خسارت، شناسایی و روشهای مبارزه با طغیان این آفت است. امید است این نوشته راهی باشد به سوی بررسی بیشتر مسایل مربوط به مینوز برگ گوجه فرنگی و آگاهی بیشتر در مورد نحوه مقابله با خسارت آن.
قبل از هر چیز پرسش هایی در مورد شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی مطرح است. در مورد این آفت آنچه بیشتر از هر چیز دیگر مورد تاکید قرار دارد، استفاده از روش های فیزیکی یا کنترل بیولوژیک برای مقابله با آفت است. چرا در مورد شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی تا این حد روی چنین روش هایی تاکید می شود؟ آیا در مورد مبارزه شیمیایی کارامد نیست؟ آیا استفاده از روش های فیزیکی مانند تله های فرمونی برای مقابله با این آفت کافی است؟ آیا روش های غیرشیمیایی از قاطعیت کافی برای مقابله با این تهدید شوم برخوردار هستند؟ به نظر می رسد که استفاده از مجموعه ای از روش های شیمیایی، فیزیکی و .... در قالب برنامه های مدیریت تلفیقی می تواند در کنترل این آفت کلیدی موثر باشد. در ذیل به برخی از مهمترین ویژگی های مرفولوژی، زیست شناسی و نیز مهمترین راهکارهای کنترل این شب پره در کشورهای دیگر اشاره می شود.
این بید که با نام علمیMeyrick (Lepidoptera:Gelechiidae) Tuta absoluta در منابع علمی شناخته می شود، یکی از آفات مهم گوجه فرنگی و سیب زمینی در دنیا به شمار می آید، که در کشورهای امریکای جنوبی و حاشیه مدیترانه انتشار دارد. قدرت تکثیر بالای این آفت آن را به یکی از مقاومترین حشرات به آفتکشها بدل کرده است. هر حشره ماده ممکن است تا 300 تخم بگذارد و بدین ترتیب 10-12 نسل سالانه تولید کند. بر روی گوجه فرنگی این آفت به کلیه قسمتهای گیاه حمله می کند، هرچند لاروها جوانه های انتهایی، برگچه های نازک، گلها و میوه های سبز را برای تغذیه ترجیح می دهند. خسارت این آفت گاه صد در صد گیاه را نابود می کند. در حالیکه به نظر می رسد منشا اولیه این آفت امریکای لاتین بوده است ولی امروزه دامنه پراکنش جغرافیایی آن به اروپا، خاورمیانه و ایران نیز رسیده است و با توجه به قدرت خسارتزایی به سرعت در نقش یکی از آفات کلیدی ظاهر گشته است.
شکل 1- نقشه پراکنش و مهاجرت شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی از امریکای لاتین به مدیترانه و خاورمیانه
همان طور که اشاره شد، قدرت تولید مثل بالا و دوره زندگی کوتاه توانایی مقاومت نسبت به آفت کش ها را در این حشره افزایش داده است. بروز مقاومت به ویژه در صورت عدم تناوب در مصرف حشره کش ها دیده می شود. در حال حاضر وجود جمعیت های مقاوم در کشورهای امریکای لاتین گزارش شده اند، این مناطق برای دهه های متوالی در معرض مصرف مکرر و نادرست آفت کش های شیمیایی قرار داشته اند و به همین علت فشار انتخابی سموم منجر به رشد و گسترش جمعیتهای مقاوم به گروههای مختلف حشره کش ها گشته است. از آن جا که احتمال دارد، موج جدید گسترش آفت به کشورهای اروپایی و خاورمیانه از جمعیت های امریکای لاتین آغاز شده باشد، بنابراین احتمال وجود مقاومت در جمعیت های مینوز برگ گوجه فرنگی منطقه خاورمیانه و ایران زیاد است. با توجه به این، در درجه نخست ارزیابی کارآیی حشره کش ها بر روی جمعیت های این آفت در مناطق جغرافیایی مختلف اهمیت دارد. پس از این آزمایش های مقدماتی می توان برای کاربرد حشره کش ها در برنامه مدیریت تلفیقی و یا مدیریت مقاومت این آفت توصیه ارائه کرد.
نحوه خسارت:
این آفت در تمام مراحل رشدی بوته های گوجه فرنگی به آنها خسارت می زند و در تمام سنین لاروی احتمال خسارت به سبب تغذیه این حشره وجود دارد. تشخیص خسارت مینوز گوجه فرنگی روی گیاه معمولا آسان است، در روی برگها، لاروها از بافت مزوفیل تغذیه می کنند و مسیر تغذیه آنها به صورت لکه های نامنظم در می آید، فضولات سیاه لاروها درون دالان ها قابل مشاهده است. این لکه ها ممکن است بعدا نکروزه شوند. همچنین لاروها ممکن است، تونل هایی در ساقه ایجاد نمایند، که نمو کلی گیاهان را تغییر دهند. میوه ها به مجرد ظهور روی بوته ها در معرض هجوم این آفت قرار می گیرند. دالان های ناشی از این آفت درون میوه، ممکن است محل ورود عوامل بیماری زای ثانویه باشد، که موجب فساد و پوسیدگی میوه می شود. خسارت ناشی از این حشره به محصول گوجه فرنگی از نظر کمی و کیفی چشمگیر است و چنانچه مورد کنترل قرار نگیرد به 100% محصول می رسد.
روی سیب زمینی فقط قسمت های هوایی گیاه مورد حمله قرار می گیرد و لاروها به غده سیب زمینی خسارتی وارد نمی کنند.
شکل 2- تخم مینوز برگ گوجه فرنگی روی برگ گوجه فرنگی
شکل 3- لارو مینوز برگ گوجه فرنگی
شکل 4- لارو مینوز برگ گوجه فرنگی در حال خروج از دالان لاروی
شکل 5- آثار خسارت لارو (تونل لاروی در داخل مزوفیل برگ)
شکل 6- برگ خسارت دیده در اثر تغذیه لارو مینوز برگ گوجه فرنگی
شکل 7- شب پره بالغ مینوز برگ گوجه فرنگی
زیست شناسی
T. absoluta از گروه میکرو لپیدوپترا است و پروانه های بالغ به رنگ قهوه ای نقره ای با طول 5-7 میلیمتر دیده می شوند. کل دوره زندگی در 24 تا 40 روز (به استثنا ماه های زمستان که دوره زندگی بیشتر از 60 روز طول می کشد) تکمیل می گردد. حداقل دمای مورد نیاز برای فعالیت زیستی این آفت 9 درجه سانتیگراد است. پس از جفت گیری، حشرات ماده تخم های کوچکی به رنگ زرد کرمی با طول 0.35 میلیمتر می گذارند. لاروهایی که از این تخم ها خارج می شوند، به رنگ های زرد روشن یا سبز دیده می شوند و 0.5 میلیمتر طول دارند. به مجرد تکمیل دوره لاروی، یک نوار سبز تیره مشخص در سطح پشتی لاروها تا کپسول سر بروز می یابد. در دوره زندگی این حشره 4 سن لاروی مشاهده می شود. لاروها تا زمانی که غذا در دسترس داشته باشند، به دیاپوز نمی روند. تشکیل شفیره در خاک، روی سطح برگ یا درون دالان های لاروی صورت می گیرد. اگر شفیره در داخل خاک تشکیل نشود، معمولا یک پیله ابریشمی روی آن را می پوشاند. زمستان گذرانی به شکل تخم، شفیره یا پروانه های بالغ بسته به شرایط محیطی مشاهده می شود.
راه های کنترل بید مینوز گوجه فرنگی
مدیریت پایدار و کارآمد این آفت بر پایه تلفیق روشهای پیشگیری به همراه روش های کنترل شیمیایی و غیر شیمیایی استوار است.
روش های فیزیکی و زراعی شامل:
- رعایت تناوب زراعی
- استفاده از نشاء های عاری از آفت
- کاربرد تله های زرد چسبنده پیش از نشاء
- پایش آفت با استفاده از تله های فرمونی دلتا
- شخم عمیق خاک در فاصله دو فصل کاشت و پوشاندن خاک با مالچ پلاستیکی یا انجام سولاریزیشن
- رعایت فاصله زمانی 6 هفته ای برای نشاء مجدد در زمین آلوده به آفت
- درزبندی گلخانه با توری های با کیفیت بالا (9× 6 سانتی متر مربع)
- بازرسی منظم محصول برای شناسایی نخستین علایم خسارت
- استفاده از تله آب و روغن (به تعداد 20-40 تله/هکتار)برای تله گذاری به طور انبوه
- جمع آوری و نابودی محصولات و زواید گیاهان آلوده به آفت
- کنترل علف های هرز (به ویژه علف های هرز خانواده بادمجانیان) برای پیشگیری از ازدیاد جمعیت آفت روی میزبان های گیاهی جایگزین
روشهای کنترل بیولوژیک آفت شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی شامل:
-استقرار جمعیت های عوامل کنترل بیولوژیک مانند سن شکارگر Nesidiocoris tenuis، Pseudapanteles dignus ، Trichogramma pretiosumدر مناطق انتشار آفت
-استفاده از قارچ بیمارگر Metarhizium anisopliae و باکتری Bacillus thuringiensis
پارازیتوئید لارو مینوز برگ گوجه فرنگیP. dignus شکل 8-زنبور
پارازیتوئید تخم مینوز برگ گوجه فرنگیT. pretiosum شکل 9-زنیور
در مطالعات به نقش زنبور تریکوگرامای T. pretiosum اشاره شده است، که از توانایی پارازیته کردن تخم های این آفت برخوردار است. نرخ پارازیتیسم تخم های این شب پره توسط پارازیتویید مذکور 28% گزارش شده است.
همچنین در منابع وجود زنبوری از خانواده Braconidae موسوم به P. dignus به عنوان پارازیتوئد لاروهای مینوز گوجه فرنگی مورد اشاره قرار گرفته است، که از میزان توانایی 30% در پارازیتیسم لاروهای آفت برخوردار می باشد.
علاوه بر این فعالیت قارچ M. anisopliae روی تخم های این آفت بررسی شده است، که امید بخش ذکر شده است.
باکتری B. thuringiensis به عنوان بیمارگر لاروهای مینوز برگ گوجه فرنگی نام برده می شود.
تله های فرمونی
از جمله وسایلی که در رابطه با مدیریت تلفیقی این آفت کاربرد دارد، تله های فرمونی است. با کاربرد تله فرمونی امکان پایش و آگاهی از طغیان احتمالی آفت وجود دارد و هم می توان تراکم و انبوهی آن را تخمین زد. در این نوع تله ها فرمون جنسی ماده برای جلب شب پره های نر استفاده می شود. شب پره های نر به محض ورود به داخل تله در اثر تماس با سطح چسبنده داخل آن به دام می افتند و شکار می شوند.
شکل 10-تله قیفی
شکل 11- تله دلتایی
کاربرد تله فرمونی در شکار انبوه شب پره مینوز گوجه فرنگی هم رضایت بخش گزارش شده است. طبق گزارش های موجود، هر تله به طور میانگین در شب 1200 شب پره نر را به دام می اندازد. تله فرمونی قبل از ظهور نسل اول باید مورد استفاده قرار بگیرد و کاربرد آن تا پایان فصل ادامه یابد، تا موثر واقع گردد.
دو نوع تله برای این آفت قابل کاربرد است. تله قیفی و دلتا. در صورت تراکم بالای جمعیت آفت و یا وجود غبار در هوا (که اکثر استان های غربی و جنوبی ایران با آن مواجه هستند) تله قیفی نسبت به تله دلتا کارآیی بهتری از خود نشان می دهد.
شایان ذکر است، در هر هکتار 1تا 2 تله لازم است، تله نزدیک به بالاترین نقطه گیاه و تقریبا در ارتفاع یک متری از سطح زمین نصب می شود.
شکل 12-آثار خسارت لارو مینوز برگ گوجه فرنگی روی میوه گوجه فرنگی
شکل 13- شب پره بالغ مینوز برگ گوجه فرنگی
 
شکل 14- سمت راست: علایم خسارت لارو مینوز برگ گوجه فرنگی در داخل ساقه گوجه فرنگی-سمت چپ: بوته گوجه فرنگی خسارت دیده در اثر مینوز گوجه فرنگی در نمای کلی
شکل 15- علایم خسارت مینوز برگ گوجه فرنگی در گلخانه
شکل 16- علایم خسارت لارو شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی در برگهای گوجه فرنگی
 
شکل 17- شفیره شب پره مینوز برگ گوجه فرنگیکنترل شیمیایی
آنچه درباره کنترل شیمیایی شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی باید دانست:
- کاربرد آستانه تحمل محلی و منطقه ای برای شروع کاربرد حشره کش ها
- انتخاب حشره کش ها بر اساس کارآیی محلی و عملکرد انتخابی
- تناوب کاربرد حشره کش ها بر اساس نحوه تاثیر
-استفاده صرف از حشره کش های ثبت شده برای T.absoluta
- رعایت نکات مندرج بر روی برچسب سم
- البته شایان ذکر است که، مبارزه شیمیایی با این حشره به سبب وجود لاروها درون دالان های داخل گیاه دشوار است و موفقیت کنترل شیمیایی در گرو استفاده صحیح از حشره کش های مناسب در بازه زمانی یک فصل کشت است. بر اساس گزارش های موجود آفت کش ایندوکساکارب و نیز کلرپیریفوس طلایی از جمله سموم موثر بر روی این آفت می باشند. البته به دلیل نکاتی که درباره قدرت بالای این شب پره در مقاومت نسبت به سموم ذکر شد، باید به هنگام کاربرد حشره کش ها حتما اصول مدیریت مقاومت مد نظر قرار گیرد.
مدیریت مقاومت
همان طور که اشاره شد، مقاومت نسبت به حشره کش های مختلف در جمعیت های شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی با شدت زیادی دیده می شود. در امریکای لاتین مقاومت شدید و گسترده ای در جمعیت های مزرعه ای این آفت نسبت به ارگانوفسفره ها (از گروه 1B)، پایرتروئیدهای مصنوعی (از گروه 3)، بنزوئیل اوره (از گروه 15) گزارش شده است. اگرچه، احتمالا مقاومت نسبت به گروه های جدید آفت کش نیز گسترش پیدا کرده است، زیرا جمعیت های مقاوم امریکای لاتین به سوی اروپا، شمال افریقا و خاورمیانه مهاجرت کرده اند. بنابراین انچه در درجه اول اهمیت قرار دارد، تهیه پروفایل (نقشه) حساسیت جمعیت های مختلف آفت T. absoluta از سوی کارشناسان محلی می باشد، تا امکان توصیه محلی و بومی برای مصرف سموم در مبارزه با این آفت عملی گردد.
به طور کلی بهترین توصیه برای کارآیی آفت کش های موجود، بر تلفیق تمامی ابزارهای ممکن در مدیریت این آفت تاکید دارد و کاربرد حشره کش ها تنها در صورت لزوم بر اساس آستانه تحمل و با رعایت تناوب در مصرف انواع مختلف سموم شیمیایی (بر اساس نحوه تاثیر) مجاز می باشد.
در توضیح رعایت تناوب در مصرف حشره کش ها باید گفت، در این رویکرد از تکرار سمپاشی با یک گروه از حشره کش ها علیه جمعیت های متوالی یک آفت خودداری می شود. نمایه ای برای این منظور موسوم به پنجره های تیمار حشره کش A treatment windows Mo مورد استفاده قرار می گیرد.
در زیر یک پنجره تیمار که برای یک دوره 30 روزه، بر اساس حداقل دوره زندگی یک نسل از T. absoluta تعریف شده، نشان داده شده است.
پس از آنکه اولین پنجره گروه بندی 30 روزه تکمیل شد، چنانچه کاربرد مجدد حشره کش براساس آستانه تحمل مورد نیاز باشد، یک گروه متفاوت و موثر می بایست برای کاربرد در 30 روز بعدی انتخاب شود (پنجره گروه بندی دوم). به همین ترتیب، یک پنجره گروه بندی سوم بر اساس گروه متفاوت دیگری به کار می رود و...
برنامه پیشنهادی در جستجوی کاهش بروز مقاومت نسبت به یک گروه سم از طریق اطمینان نسبت به عدم کاربرد مجدد حشره کش های مربوط به آن گروه شیمیایی به مدت حداقل 60 روز پس از اتمام پنجره حاصل می آید. این دوره زمانی براساس احتمال دوره زندگی طولانی تر آفت در طول فصل زراعی پیش بینی می شود.
این استراتژی به حداقل سه گروه شیمیایی از حشره کش ها نیاز دارد، اما به طور تئوری گروه های شیمیایی بیشتری هم که به طور محلی و ثبت شده علیه T. absoluta موثر هستند، به این جدول قابل اضافه شدن هستند.
|
120-150 روز
|
90-120 روز
|
60-90 روز
|
30-60 روز
|
0-30 روز
|
|
عدم کاربرد حشره کش گروه آ
|
حشره کش گروه آ
|
عدم کاربرد حشره کش گروه آ
|
حشره کش گروه آ
|
|
حشره کش گروه ب
|
عدم کاربرد حشره کش گروه ب
|
حشره کش گروه ب
|
عدم کاربرد حشره کش گروه ب
|
|
عدم کاربرد حشره کش گروه پ
|
حشره کش گروه پ
|
عدم کاربرد حشره کش گروه پ
|
جدول 1-توالی پنجره های کاربرد حشره کش های گروه های مختلف در طول یک فصل زراعی 150 روزه
در پایان و در جمع بندی مطالب مندرج در این مقاله باید چنین گفت، در درجه نخست تدوین یک برنامه مدیریتی برای پیشگیری، پایش و کنترل آفات مزارع و گلخانه های گوجه فرنگی حیاتی است. در چارچوب این برنامه، پیشگیری از ورود آفت مینوز برگ گوجه فرنگی به مزرعه یا گلخانه از اهمیت بسزایی برخوردار است. کاربرد روش های فیزیکی و زراعی که پیشتر اشاره شد، احتمال بروز جمعیت طغیانی آفت را کاهش می دهد. همچنین راه اندازی یک برنامه کنترل بیولوژیک با توجه به پتانسیل منطقه مورد حمله آفت ضروری است، هرچند احتمال موفقیت این برنامه هم بیشتر از 30% نخواهد بود، بنابراین اساسی ترین و مطمئن ترین روش برای کنترل جمعیت شب پره مینوز برگ گوجه فرنگی در صورت ظهور در منطقه، کاربرد بهینه و منطقی آفت کش ها است. بر اساس گزارش ها حشره کش ایندوکساکارب برای کنترل این حشره موثر گزارش شده است. پیشنهاد می شود، آفت کش مذکور با رعایت تناوب به کار رود و برای جلوگیری از بروز پدیده مقاومت در جمعیت شب پره از جدول شماتیک شماره یک استفاده شود. کاربرد آفت کش های دیگر علیه این حشره باید پس از انجام آزمون های تعیین حساسیت صورت گیرد و در صورت گزارش مقاومت در جمعیت یک منطقه از برنامه کنترل شیمیایی آن منطقه حذف گردد.
منابع:
- ناشناس، شب پره مينوز/ آفتي كه به جان مزارع گوجه فرنگي افتاده است. خبرگزاری ایرنا، 16/5/1390
- سروش، م. ج.، کلانتر هرمزی، ف. و رجبی، م.ظ.، 1389. مینوز برگ گوجه فرنگی Tomato leafminer Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Insecta: Lepidoptera: Gelechiidae)
-Anonymus, ?. The Tomato Leafminer, Tuta absoluta. Recommendations for Sustainable and Effective Resistance Management. www.irac-online.org
-Anonymus, 2005. Data sheets on quarantine pests Fiches informatives sur les organismes de quarantaine, Tuta absoluta. Bulletin OEPP/EPPO,35, 434–435.
-http://www.koppert.com/print/pests/butterfly-and-moth/tuta-absoluta
|
منوی اصلی
نویسنده: 
